W dniu 9 maja 2024 r. w Muzeum Historycznym – Pałac w Dukli odbyła się prelekcja prof. dra hab. Michała Parczewskiego zatytułowana „Nowe początki starej Dukli”. Już sam tytuł tej prezentacji spowodował poruszenie wśród osób zainteresowanych historią Dukli. Do naszego Muzeum wpłynęły liczne zapytania, nawet od środowisk polonijnych w Kanadzie. Wszyscy byli zaciekawieni, jakie to nowe fakty udało odkryć się Profesorowi. Zainteresowanie tematyką wykładu było bardzo duże, o czym świadczy wypełniona po brzegi sala konferencyjno-koncertowa naszego Muzeum. Podczas wykładu Prelegent zwrócił szczególną uwagę na dwa zagadnienia. Pierwsze dotyczyło postaci Jana z Wielkiej Idy, drugie lokacji nieistniejącego obecnie kościoła pw. św. Marcina, pierwszego dukielskiego kościoła.
Kim był Jan z Wielkiej Idy? Aby odpowiedzieć na to pytanie należy sięgnąć do najstarszych źródeł pisanych dotyczących wsi Dukli. Wzmianka o jej istnieniu pojawia się na piśmie w dokumencie z dnia 28 sierpnia 1366 r., w którym król Kazimierz Wielki potwierdza, że Janusz (Jan) Suchywilk, doktor dekretów, kanclerz wielki korony i późniejszy arcybiskup gnieźnieński darował swoim bratankom swe dobra prawnie pozyskane i nabyte (dobra ziemskie zwane Kluczem Kobylańskim) obejmujące łącznie 16 wsi: Kobylany, Makowiska, Sadki, Leszczyny, Sulistrowa, Zagórze (identyfikacja niepewna), Łęki Dukielskie, Wola Pankracowa (identyfikacja niepewna), Wola Chirwatowa (identyfikacja niepewna, może Chyrowa), Głojsce, Dukla, Zawędole (identyfikacja niepewna, może Nadole), Mszana, Draganowa, Iwla, Rybitwy (identyfikacja niepewna). Mając potwierdzenie, że Dukla należała do Klucza Kobylańskiego, możemy odszukać wcześniejsze zapisy o nim mówiące. Takich dokumentów znanych jest kilka. Pierwszy wydany został w Krakowie 22 sierpnia 1358 r. przez króla Kazimierza, dotyczy on prawa niemieckiego wsi Kobylany i innych do niej należących. Kolejny dokument wydany został w Kobylanach w dniach 2-8 listopada 1359 r. Dotyczy on sołectwa we wsi Leszczyny, pod tytułem i pieczęcią Jana [Ioannisiusa], komesa z Wielkiej Idy, dziedzica Kobylan. Natomiast dokument z dnia 21 października 1364 roku wydany w Królestwie Węgierskim również przez króla Kazimierza zatwierdza zamiany wsi Kobylany, Zagórza, Łęk i innych wsi do nich przynależnych. Właśnie w dokumencie z 1359 r. pojawia się Jan, komes z Wielkiej Idy. Od lat sześćdziesiątych XX w. toczy się dyskusja kim była ta postać. Czy można ją utożsamić z kanclerzem Januszem Suchywilkiem? Otóż nie. Prób identyfikacji było kilka. Dopiero Michał Parczewski zidentyfikował Wielką Idę jako wieś leżącą koło Koszyc, na terenie ówczesnych Węgier. Badając jej historię odkrył, że w latach 1348 i 1350 właścicielem dóbr skupionych wokół Wielkiej Idy był Jan, który podpisywał się jako Jan z Wielkiej Idy. Mając na uwadze powyższe fakty i nowe ustalenia Profesor wysunął następujący wniosek. Założycielem i pierwszym właścicielem Klucza Kobylańskiego w latach 1358-1364, w tym również Dukli (wówczas jeszcze wsi), był Jan z Wielkiej Idy, zaproszony przez króla Kazimierza Wielkiego z Węgier, przedstawiciel możnego rodu Aba. W roku 1364 Klucz Kobylański na własność przejął Janusz Suchywilk. Dodatkowo na potwierdzenie tego wniosku możemy wskazać właścicieli ziemskich pochodzących z Węgier w dorzeczu Wisłoki i Sanu w XIV w. Szereg nadań dóbr ziemskich dla Węgrów wydał Kazimierz Wielki, miasto Jaśliska również zawdzięcza mu swe powstanie. Przywilej lokacyjny wystawił król w 1366 r. na rzecz Jana z Henselina [lub Hanselina] na Węgrzech, któremu pozwolił założyć miasto na prawie magdeburskim.
Ryc. Dukla na mapie Miega (inaczej I zdjęcie wojskowe lub zdjęcie józefińskie Galicji) z lat 1779-1783. Zaznaczono lokalizację kościoła pw. św. Marcina. Źródło: Archiwum Wojskowe w Wiedniu, s.v.: www.mapire.eu
Drugie zagadnienie poruszone podczas wykładu dotyczyło lokacji nieistniejącego obecnie najstarszego dukielskiego kościoła pw. św. Marcina. Historię powstania kościoła należy powiązać z lokacjami wsi Dukla. Pierwsza z nich miała miejsce w 1358 r., prawdopodobnie po tym roku powstał pierwszy drewniany kościół w Dukli. Dużo więcej informacji możemy uzyskać z dokumentu z dnia12 marca 1373 r. spisanego w Kobylanach. Wówczas miała miejsce druga lokacja wsi Dukli. W tym dokumencie zapisano datę pierwszej lokacji wsi (1358 r.) oraz potwierdzono przeznaczenie jednego łanu pola na uposażenie kościoła. Oprócz lokacji wsi Dukla należy pamiętać, że w latach późniejszych powstało miasto, również o nazwie Dukla. Kościół pw. św. Marcina był centralnym punktem wsi Dukla, przed lokacją miasta. Stał on na Przedmieściu Wyższym (dzisiejsza Teodorówka). Pierwsza lokacja miasta miała miejsce ok. 1380 r., kolejna w 1402 r. Wówczas miasto powstało dzięki wydzieleniu obszaru ze wschodniej strony wsi Dukla. W ciągu XV w. wybudowało nowy kościół pw. św. Marii Magdaleny, który przejął funkcję głównego kościoła parafialnego. Natomiast kościół pw. św. Marcina stał się świątynią filialną. Należy dodać że kościół pw. św. Marcina to chrztu św. Jana z Dukli (1414-1484) i ośrodek życia religijnego w czasach jego młodości. Pierwotny kościół przetrwał do początków XIX wieku, kiedy ostatecznie został rozebrany. Niezwykle ciekawa jest wzmianka z 1786 r. Podaje ona, że kościół pw. św. Marcina został niedokończony z powodu śmierci Jerzego Augusta Wandalina Mniszcha (1715-1778), który planował przy nim: klasztor Szarytek (Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo), szpital dla chorych, szkołę dla panienek szlacheckich i miejskich, rezydencję XX. Wincentynów (Zgromadzenie Księży Misjonarzy św. Wincentego a Paulo), szkołę dla dzieci płci męskiej. Należy pamiętać, że za życia Jerzego i jego żony, Marii Amalii z Brülów Mniszchowej, Dukla nabrała na znaczeniu i stała się prężnym ośrodkiem życia kulturalnego, religijnego i politycznego.
Wiosną 2024 r. Michał Parczewski ustalił dokładne położenie w terenie kościoła pw. św. Marcina posługując się ustaleniami i tzw. mapą Miega (z XVIII w.). Ustalenia te zostały zweryfikowane poprzez badania geofizyczne (magnetometr, georadar) przeprowadzone przez Tomasza Tokarczyka z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego. Wyniki badań są niezwykle obiecujące. Kolejnym krokiem badania reliktów kościoła pw. św. Marcina powinny być wykopaliska, które być może rzucą nowe światło, nie tylko na historię tego miejsca, ale i historię Dukli.
Autorzy tekstu: prof. dr. hab. Michał Parczewski; mgr Mateusz Such – Muzeum Historyczne – Pałac w Dukli
