Archeolog Jan Gancarski, dyrektor Muzeum Podkarpackiego w Krośnie i twórca skansenu w Trzcinicy wygłosił prelekcję z prezentacją multimedialną, nt. Przełęcz Dukielska w pradziejach. Jan Gancarski jest badaczem pradziejów i wczesnego średniowiecza na obszarze Karpat polskich, prowadził systematyczne badania powierzchniowe w dorzeczu Wisłoki, odkrywając bogate osadnictwo prehistoryczne.
Na wstępie swojego wykłądu nawiązał do starszej epoki kamienia (paleolitu), kiedy w obu kierunkach przez Przełęcz Dukielską przechodziły grupy łowców i zbieraczy w poszukiwaniu surowców kamiennych i zwierzyny.
W młodszej epoce kamienia (neolit) pierwszymi osadnikami na Pogórzach Karpackich była ludność tzw. kultury pucharów lejkowatych, dowody jej bytności stwierdzono w pobliżu góry Cergowej, w Lubatowej, gdzie odkryto toporek kamienny i fragmenty charakterystycznie zdobionej ceramiki. Ludność kultury pucharów lejkowatych zajmowała się hodowlą i rolnictwem opartym o tzw. metodę wypaleniskową, w celu przygotowania pól pod uprawę wypalano wielkie połacie lasu. W Cergowej (Mała Góra) oraz w Iwli odkryto funkcjonujące w tym czasie kopalnie surowca kamiennego, tzw. margla, z którego produkowano siekiery. Kamień do szlifowania takich siekier został znaleziony w Lubatowej. W pobliżu Dukli znajdują się także liczne kurhany ludności tzw. kultury ceramiki sznurowej, która wypasała na Pogórzach Karpackich liczne stada zwierząt i często przemieszczała się z miejsca na miejsce, nie budując stałych osad. W młodszej epoce kamienia, ludność także przemieszczała się przez Przełęcz Dukielską w obu kierunkach. Z Kotliny Karpackiej przynoszono doskonały surowiec, jakim był np. obsydian.
W epoce brązu dokonał się kolejny przełom technologiczny, pojawił się brąz, czyli stop miedzi i cyny, z którego wykonywano głównie narzędzia oraz ozdoby. W tym czasie na Pogórzach, po północnej stronie Karpat przez cały okres epoki brązu, a także w początkach epoki żelaza, czyli w tzw. okresie halsztackim, zamieszkiwała ludność, która przybyła tutaj zza Karpat, jak również grupy kulturowe, które wyłoniły się pod wpływem oddziaływań południowych. Wymienić tu można ludność grupy pleszewskiej kultury mierzanowickiej, która zbudowała w Trzcinicy, k. Jasła potężnie ufortyfikowaną osadę obronną oraz ludność wielkiej cywilizacji brązu i złota kultury Otomani-Füzesabony, której osady obronne odkryto także w Trzcinicy, Brzezówce, k. Krosna i liczne osady otwarte, m.in. w Wietrznie-Bóbrce i Potoku, k. Krosna (1700-1350 p. n. Chrystusa). Później obszary te zamieszkiwała ludność kultury pilińskiej i kultury Gava, której osadę i cmentarzysko odkryto m.in. w Wietrznie-Bóbrce. Znaleziono tam m.in. charakterystycznie zdobione naczynia oraz żelazną siekierę, która prawdopodobnie wytworzona została z żelaza uzyskanego z meteorytu. Z tego czasu znane są z Pogórzy Karpackich liczne skarby i wyroby z brązu importowane z południa (Hłomcza, Załęże). Takimi przykładami mogą być niedawne odkrycia złotych bransolet z Dębowca, brązowych mieczy k. Nowego Żmigrodu, skarbu bransolet z brązu i paciorków szklanych wraz z naczyniem do warzenia soli z Lubatowej, k. Dukli, czy brązowej siekiery z tulejką, k. Jaślisk. Dowodzi to, że w tym czasie przez Przełęcze Karpackie dokonywał się intensywny transport. Z północy przewożono aż nad Morze Śródziemne bałtycki bursztyn, skóry, a może i niewolników, pozyskując tam zdobycze znacznie wyżej rozwiniętych cywilizacji.
W okresie latyńskim (400-pocz. n.e.) docierały na Podkarpacie wpływy celtyckie, ślady pobytu Celtów odkryto m.in. na rynku w Krośnie i k. Sanoka.
W okresie wpływów rzymskich (0-375 n.e.) na Pogórzach Karpackich odkryto bardzo liczne osady tzw. kultury przeworskiej, na których znajdywane są różnorodne importy z obszarów Imperium Rzymskiego przenoszone m.in. przez Przełęcz Dukielską (monety, ozdoby, broń). Ludność kultury przeworskiej dotarła także na tereny dzisiejszej Słowacji.
Czasy prehistorii zamyka okres wędrówek ludów (375-550 n.e.), kiedy tereny ziem polskich
znacznie się wyludniają i dochodzi wówczas do masowych przemieszczeń ludności.
W poł. VI w. pojawiają się tutaj Słowianie, którzy szybko zajmują rozległe obszary Europy. Ich geneza nie została do końca wyjaśniona, choć najprawdopodobniej wyłonili się oni z mroków dziejów na terenach położonych między Dniestrem a Bugiem. Już w VIII w. Słowianie zbudowali na przedpolach Przełęczy Karpackich potężne grody obronne, do takich należy m. in. grodzisko w Wietrznie-Bóbrce, Brzezowej i Trzcinicy, gdzie mieszkał bogaty książę słowiański. Grody te najpierw były częścią wspólnot plemiennych, a w początkach XI w. weszły w obręb Polski piastowskiej. Wcześniej obszary te podlegały także oddziaływaniom Państwa Wielkomorawskiego. Docierały tu również wpływy Awarów – koczowników z terenów Kotliny Karpackiej, a od wschodu i południowego wschodu próbowali atakować Węgrzy i uzbrojone hordy z terenów Rusi. Także w okresie wczesnego średniowiecza, nie mówiąc już o nieco młodszych czasach, Przełęcz Dukielska pełniła funkcję ważnego szlaku komunikacyjnego z południa na północ i w kierunku odwrotnym. Było to łatwe choćby z tego względu, że Beskid Niski jest najniższym pasmem Karpat.
Na zdjęciach m.in. bransolety oraz paciorki ze skarbu w Lubatówce.
Tekst na podstawie wystąpienia Jana Gancarskiego
